شبه جمله چیست؟

احتمالاً برایتان پیش آمده که جایی از بدنتان درد بگیرد و برای بیان درد خود کلماتی مانند «آه» را به کار برده باشید؟ در واقع منظور همه ما در این موقعیت این است: «درد دارم» یا چیزی شبیه این. در واقع همین کلمه «آه» که خود معنای یک جمله کامل را می‌رساند، یک «شبه جمله» است.

شبه‌جمله واژه یا گروهی از واژه‌هاست که گوینده برای بیان حالات عاطفی خود از آن‌ها استفاده می‌کند. این حالات عبارتند از تحسین، تأسف، شادی، تعجب و… .

نکته ۱: از آنجا که منادا، چه به تنهایی و چه با نقش‌نماهایی مانند ای، یا و…، مفهوم یک جمله را به مخاطب می‌رساند، یک شبه جمله است.

نکته ۲: کلماتی وجود دارند که معنای مستقلی از نظر واژگانی دارند، اما وقتی به تنهایی به کار می‌روند، معنای یک جمله کامل را می‌رسانند و نیازی به کلمه دیگری ندارند. این کلمات در این حالت شبه جمله هستند. برخی از این کلمات، عبارتند از: آزاد! افسوس! سلام! و… .

نکته ۳:‌ در برخی منابع، شبه جمله را «صوت» نیز نامیده‌اند. دلیل این امر این بوده که بعضی از شبه‌جمله‌ها شبیه اسمِ صوت هستند. مثلاً هان، به به، خه خه و… .

برای آشنایی با مباحث دستور زبان فارسی دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه آموزش‌های دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی فرادرس مراجعه کنید که لینک آن در ادامه آورده شده است.

• برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش دروس دبیرستان و پیش دانشگاهی + اینجا کلیک کنید.

انواع شبه جمله

شبه‌جمله‌ها را از نظر معنی و مفهومی که دارند، می‌توان به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد که در ادامه، آن‌ها را شرح می‌دهیم.

• شبه جمله امید و آروز: کاش، ای کاش، ان‌شاءالله، آمین و…: ان‌شاءالله سلامت باشی.
• شبه جمله تحسین و تشویق: آفرین، بارک‌الله، مرحبا و…: آفرین تبریک می‌گویم.
• شبه جمله سپاس: شکر، الحمدلله و…: شکر خدا حالتان نسبت به دیروز بهتر است.
• شبه جمله تأسف و درد: افسوس، آه، دریغ، دریغا، هیهات و…: افسوس که رفت و دیگر باز نگشت.
• شبه جمله تعجب: عجب، شگفتا، اوه، به و…: عجب! پس کامبوزیا شما هستی!
• شبه جمله تحذیر و تنبیه: مبادا، زنهار، امان، هان و…: مبادا این راه کج را بروی.
• شبه جمله امر: آزاد!، ساکت!، ایست! و…: بسم‌الله! شروع کن.
• شبه جمله تعظیم و قبول: قربان، چشم، به روی چشم و…: چشم! هرچه شما بفرمایید، همان درست است.
• شبه جمله تصدیق و ایجاب: آری، بله، البته، ای‌والله و…: صد البته، همین است که شما می‌فرمایید.
• شبه جمله تکذیب و انکار: هرگز، نه، حاشا، ابداً و…: استغفرالله، این چه حرفی است که می‌فرمایید.
• شبه جمله سرزنش و نفرین: تف، ننگ، زهرمار و…: ننگ بر شما که بر این همه ظلم چشم پوشانده‌اید.
• شبه جمله تفسیر: کلمه «یعنی» گاهی کار جمله را نجام می‌دهد و نهاد و گزاره را به هم مربوط می‌کند شبه جمله است، زیرا در این موارد به معنی «عبارت است از» است. مثلاً جمله «گل یعنی زندگی»، منظور این است: «گل عبارت است از زندگی».

نکته ۴: گاهی شبه‌جمله‌ها همراه با حرف اضافه و متمم متعلق به آن می‌آید. مثلاً «مرگ بر دروغ» و «به‌به‌ از این پسر خوب.»

کاربرد شبه جمله

شبه‌جمله‌ها معمولاً‌ در موارد زیر کاربرد دارند:

• در جایگاه نهاد و با حرف اضافه می‌آید و متمم می‌گیرد، مثلاً در جمله «آفرین بر این همه هوش و ذکاوت.»

• به جای جمله پایه که همراه با حرف ربط و جله پیرو می‌آید، مثلاً در جمله «حیف که الآن دور از ما زندگی می‌کند.»
• در نقش قید و بدون حرف اضافه و حرف ربط:

گویند سنگ لعل شود در مقام صبر
آری شود ولیک به خون جگر شود

• در جایگاه مسند و بدون حرف اضافه و حرف ربط:

خوشا دلی که مدام از پی نظر نرود
به هر درش که بخوانند بی‌خبر نرود